Ο μεγαλύτερος γκαφατζής όλων των εποχών

Ανασκαφών συνέχεια: Από το (εξαντλημένο πια) βιβλίο μου Μαθηματικά Επίκαιρα [Εκδόσεις Πόλις]. Μοιάζει κάπως επίκαιρο…

5 Ιουνίου 2004: Παγκόσμια ημέρα για το περιβάλλον

Άλλη μια μέρα τύψεων απ’ αυτές που συνηθίζει να θεσπίζει ο ΟΗΕ. Μια μέρα σκέψης για το περιβάλλον που όπως λέει το σύνθημα «δεν το κληρονομήσαμε από τους γονείς μας, το δανειστήκαμε από τα παιδιά μας». Γι’ αυτό άλλωστε και του δίνουμε να καταλάβει. Σάματις δικό μας είναι; Δανεικό!

Αλήθεια ποιος δικαιούται να μιλά υπέρ του περιβάλλοντος; Μήπως οι ύποπτες οικολογικές οργανώσεις με την ανεξήγητα επιλεκτική πολιτική τους εναντίον κάποιων φορέων υποβάθμισής του και τα αδιάφορα σφυρίγματα σχετικά με κάποιους άλλους; Ή μήπως πάλι οι γερμανοί «πράσινοι» του κυρίου Ντανιέλ Κομπεντίτ που από ευκαιριακός ηγέτης του Μάη του 68 εξελίχθηκε σε υπέρμαχο των βομβαρδισμών στη Γιουγκοσλαβία και μάλιστα με τις ιδιαίτερα φιλικές για το περιβάλλον βόμβες απεμπλουτισμένου ουρανίου;

Κι όμως! Υπήρξε στην πρόσφατη ιστορία μας κάποιος πολύ πιο αθώος απ’ όλους αυτούς – μια που οι καλές προθέσεις του είναι αναμφισβήτητες – αλλά και πολύ πιο επιζήμιος για το περιβάλλον… 

Ο μεγαλύτερος γκαφατζής όλων των εποχών

Ποια είναι η πιθανότητα να υπάρξει ένα άτομο που με μία, μεμονωμένη του ενέργεια να προκαλέσει μια βιβλικών διαστάσεων καταστροφή;

Σκέφτεται κανείς τον Gavrilo Princip, τον σερβοβόσνιο εθνικιστή που δολοφονώντας τον αρχιδούκα Φερδινάνδο της Αυστρίας έδωσε την αφορμή για την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ή ακόμα το Χριστόφορο Κολόμβο που ανακαλύπτοντας την αμερικανική ήπειρο στάθηκε η αιτία για την καταστροφή τριών κορυφαίων ανθρώπινων πολιτισμών – των Ίνκας, των Αζτέκων και των Μάγιας – ευθύνεται για τη γενοκτονία των «Ινδιάνων» που ζούσαν στη Βόρεια και τη Νότια Αμερική και για τη δημιουργία του κράτους των ΗΠΑ, της μεγαλύτερης δηλαδή σήμερα απειλής για την παγκόσμια ειρήνη. Ψάχνοντας, το μυαλό μας θα πάει ακόμα στον Άλφρεντ Νόμπελ, εφευρέτη της δυναμίτιδας, τον Άλμπερτ Αϊνστάιν που αποκαλύπτοντας μέσω του τύπου του Ε=mc² τις τεράστιες ποσότητες ενέργειας που απελευθερώνει η καταστροφή μικρής μόνο ποσότητας ύλης  άνοιξε το δρόμο για το σύγχρονο πυρηνικό εφιάλτη ή και στη Μάργκαρετ Θάτσερ που ιδιωτικοποιώντας και στην ουσία καταργώντας τις κρατικές υπηρεσίες υγειονομικού ελέγχου της Μεγάλης Βρετανίας ευθύνεται για την ασθένεια των τρελών αγελάδων.

Ίσως, αν σκαλίσουμε κι άλλο την ιστορία να καταλήξουμε σ’ ένα κατάλογο πενήντα, άντε το πολύ εκατό ατόμων. Σε σχέση με τα δισεκατομμύρια των ανθρώπων που έζησαν πάνω στη Γη από την αρχή της ύπαρξης του ανθρώπινου γένους θα απαντήσουμε λοιπόν πως η πιθανότητα να υπάρξει ένα άτομο που με μια μεμονωμένη του ενέργεια να προκαλέσει μια τεράστια καταστροφή είναι απειροελάχιστη, μικρότερη από 0,0000000001%. Σκεφτείτε λοιπόν πόσο μικρότερη είναι η πιθανότητα να υπάρξει ένα άτομο που να καταφέρει το ίδιο πράγμα δύο φορές, δηλαδή με δύο, ανεξάρτητες ενέργειές του, σε δύο διαφορετικές χρονικές στιγμές της ζωής του να προκαλέσει δύο, βιβλικών διαστάσεων καταστροφές. Κι όμως ένα τέτοιο άτομο υπήρξε. Το όνομά του ήταν Thomas Midgley.

Ο Thomas Midgley στο εργαστήριό του

O Thomas Midgley γεννήθηκε το 1889 στο Beaver Falls της Pasadena των ΗΠΑ και ήταν γιος ενός λονδρέζου εφευρέτη που είχε μεταναστεύσει στις ΗΠΑ. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Κορνέλ και στη συνέχεια εργάστηκε ως χημικός μηχανικός σε διάφορες εταιρείες. Το 1921 εισηγήθηκε την προσθήκη τετραεθυλικού μολύβδου – μιας χημικής ενώσεως που ο ίδιος είχε εφεύρει – στη βενζίνη των αυτοκινήτων για τη βελτίωση της λειτουργίας των κινητήρων. Το 1931 εφηύρε τη διχλωροδιφθορομεθάνη – γνωστότερη ως φρέον – που αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως ψυκτικό μέσον και στη συνέχεια ως προωθητικό για τα διάφορα σπρέι και αεροζόλ. Για τις δυο του αυτές εφευρέσεις ο συγγραφέας John McNeill του απένειμε τον τίτλο του «πιο καταστροφικού για την ατμόσφαιρα μεμονωμένου ζώντος οργανισμού του πλανήτη».

Όπως προκύπτει από διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα η εξόρυξη και επεξεργασία του μολύβδου χρονολογείται από το 6000 π.Χ. περίπου. Μαρτυρίες για τις βλαβερές επιπτώσεις του στην υγεία έχουμε στα κείμενα του ρωμαίου αρχιτέκτονα Βιτρούβιου από τον πρώτο π.Χ. αιώνα. Στο έργο του Περί Αρχιτεκτονικής συμβουλεύει να αντικατασταθούν οι μολύβδινοι σωλήνες υδρεύσεως από πήλινους. Παρατηρεί επίσης ότι οι εργάτες στα εργαστήρια μολύβδου είναι χλωμοί γιατί η εισπνοή των ατμών του «αφαιρεί από το αίμα τους τη δύναμή του».  Γνωρίζουμε σήμερα ότι ο μόλυβδος που εκπέμπουν τα αυτοκίνητα ευθύνεται για πολλές ασθένειες του εγκεφάλου και είναι – ακόμα και σε πολύ μικρές ποσότητες  – ιδιαίτερα βλαβερός μέχρι και μοιραίος για τα παιδιά.

Διαφήμιση βενζίνης εμπλουτισμένης με μόλυβδο

Αν όμως η ανθρωπότητα όφειλε να είναι υποψιασμένη για τις καταστρεπτικές συνέπειες της χρήσης του μολύβδου στα καύσιμα, για τη δεύτερη γκάφα περιωπής του Midgley, την εφεύρεση των CFC ήταν τελείως ανυποψίαστη.

Το φρέον του Midgley ήταν το πρώτο μιας σειράς παρόμοιων χημικών ενώσεων που είναι γνωστές με το γενικό όνομα χλωροφθοράνθρακες (CFC). Όσο βρίσκονται στη Γη και στα χαμηλότερα στρώματα της ατμόσφαιρας τα CFC είναι εξαιρετικά αθώα. Δεν είναι εύφλεκτα, διαλύονται ελάχιστα στο νερό, δεν είναι καθόλου τοξικά. Αποτελούνται από ένα κεντρικό άτομο άνθρακα περιτριγυρισμένο από άτομα χλωρίου και φθορίου και είναι εξαιρετικά ευσταθή. Άλλωστε ο εφευρέτης τους, για να αποδείξει αυτή την απόλυτη αδράνειά τους, κάλεσε τους συναδέλφους του χημικούς και μπροστά τους εισέπνευσε το αέριο, το κράτησε για λίγο στους πνεύμονές του και στη συνέχεια το φύσηξε πάνω από μια φωτιά, που έσβησε αμέσως. Ήταν λοιπόν τα CFC το ιδανικό, φτηνό, εύκολο στην παρασκευή και την αποθήκευση και πάνω απ’ όλα  «αβλαβές» συστατικό που θα έφερνε με τη χρήση του – ως ψυκτικό στα ψυγεία και τα κλιματιστικά, ως προωθητικό στις μικρές και μεγάλες συσκευές ψεκασμού και ως καθαριστικό στα ευαίσθητα ηλεκτρονικά όργανα – μια ανώδυνη και ειρηνική βιομηχανική αναγέννηση. Όμως, ακριβώς επειδή τα CFC είναι τελείως ουδέτερα, όταν απελευθερωθούν στην ατμόσφαιρα αρχίζουν να ανεβαίνουν σταθερά και ανενόχλητα προς τα ανώτερα στρώματά της και πιο συγκεκριμένα προς τη στρατόσφαιρα. «Και καλά ξεφορτώματα» θα πρέπει να είπαν αυτάρεσκα οι κατασκευαστές τους. Όμως στη στρατόσφαιρα τα CFC υπόκεινται στην εξαιρετικά επιθετική υπεριώδη ακτινοβολία. Κι ενώ εδώ κάτω είναι ευσταθή, εκεί πάνω διασπώνται απελευθερώνοντας άτομα χλωρίου. Αυτά με τη σειρά τους επιτίθενται στο όζον – που αποτελείται από τρία άτομα οξυγόνου μαζί – και του «κλέβουν» το ένα του οξυγόνο. Έτσι ξεκινά μια αλυσιδωτή αντίδραση που έχει ως τελικό αποτέλεσμα την καταστροφή του όζοντος στη στρατόσφαιρα. Όμως το όζον είναι το μοναδικό φυσικό και αναντικατάστατο φίλτρο που διαθέτει η Γη μας για να προστατευτεί από την υπεριώδη ακτινοβολία. Με την καταστροφή του ο μικρός παράδεισος που φιλοξένησε εδώ και μερικά εκατομμύρια χρόνια κάθε μορφή ζωής, μετατρέπεται με γοργούς ρυθμούς σε κόλαση.

Προς το τέλος της ζωής του ο Thomas Midgley είχε συγκεντρώσει στο όνομά του  πάνω από εκατό διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Είδαμε πόσο ολέθρια υπήρξαν για την ανθρωπότητα δύο από αυτά. Ένα τρίτο, το τελευταίο του, ήταν ολέθριο μόνο για τον ίδιο: Παράλυτος, χτυπημένος από την πολιομυελίτιδα, είχε εφεύρει ένα πολύπλοκο σύστημα με τροχαλίες και σκοινιά για να τον σηκώνει κάθε πρωί από το κρεβάτι. Μια μέρα ο μηχανισμός «μπλοκάρισε», σήκωσε τον  εφευρέτη του από το λαιμό αντί τους ώμους και τον έπνιξε.

Σήμερα, χάρη στις εργασίες των βραβευμένων το 1995 με το Νόμπελ της Χημείας, Molina, Rowland και Crutzen  η ανθρωπότητα γνωρίζει τις καταστροφικές συνέπειες των CFC. Το αν θα μπορέσει να εμποδίσει στην πράξη την παραγωγή και διάδοσή τους είναι άλλο θέμα. Γιατί πάντα θα υπάρχουν μυαλά σαν αυτό του Donald Hodel, υπουργού της κυβέρνησης Ρέιγκαν που είχε δηλώσει κυνικά: «Καλύτερα να φοράμε καπέλα και γυαλιά ηλίου από το να προσπαθούμε να εμποδίσουμε την καταστροφή του όζοντος.»

INFO: Το δοκίμιο του Aisling Irwin Ένα περιβαλλοντικό παραμύθι, από το βιβλίο Οι μεγάλες εξισώσεις του εικοστού αιώνα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, περιγράφει αναλυτικά και με τρόπο απόλυτα κατανοητό το πρόβλημα της καταστροφής του στρώματος του όζοντος και τις συνέπειές του.